Η ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

-->

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ 

ΚΑΙ ΤΟ ΡΟΛΟ

ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ 

ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ[1]

Του Κώστα Λάμπου

Κυρίες και Κύριοι,
Φίλες και Φίλοι,

Όπως διαπιστώσατε, όσοι έχετε διαβάσει το βιβλίο, αλλά και από όσα εκτέθηκαν σήμερα σ’ αυτή την αίθουσα από διακεκριμένους επιστήμονες, στοχαστές και ταυτόχρονα κοινωνικούς αγωνιστές, αλλά και όσοι θα το διαβάσετε θα διαπιστώσετε ότι το βιβλίο για το οποίο μιλάμε στοιχειοθετεί, ταξινομεί και συμπυκνώνει τις αγωνίες και τους Φόβους όλων μας για το μέλλον το δικό μας και των παιδιών μας, της Ελλάδας και του Ελληνισμού, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του κόσμου ολόκληρου, το μέλλον της ανθρωπότητας και της ζωής στο διαστημόπλοιο Γη. Βιώνουμε όλοι μας καθημερινά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό μια καθολική κρίση που είναι ταυτόχρονα οικονομική και κοινωνική, ενεργειακή και περιβαλλοντική, πολιτική και ηθική, η οποία εκδηλώνεται σε θεσμικό και δομικό επίπεδο μέχρι το τελευταίο κύτταρο όλων των κοινωνιών του πλανήτη και μ’ αυτό φαίνεται να αποκτά διαστάσεις και χαρακτηριστικά μιάς καθολικής κρίσης στρατηγικής των κοινωνιών και συνολικά της ανθρωπότητας.

Το γεγονός όμως πως αυτή η κρίση ισχυροποιεί μια όλο και μικρότερη μειοψηφία ολιγαρχών που ελέγχουν την παγκόσμια οικονομία και κατά συνέπεια τις παγκόσμιες εξελίξεις από τη μια μεριά και καταδικάζει την αποφασιστική πλειοψηφία της εργαζόμενης και αγωνιζόμενης ανθρωπότητας σε συνθήκες καπιταλιστικής βαρβαρότητας από την άλλη, δείχνει πως αυτή η κρίση δεν είναι περιπτωσιακή-περιστασιακή αλλά συστημική και δεν είναι τυχαία αλλά προγραμματισμένη και ελεγχόμενη, που στοχεύει στη διαιώνιση της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, δηλαδή στην ακύρωση της προοδευτικής κίνησης της ανθρωπότητας προς ένα καλύτερο κόσμο της καθολικής ευημερίας και της ισότητας, της πανανθρώπινης ειρήνης, της ελευθερίας και της αδερφότητας και με αυτή την έννοια γίνεται αντιληπτό πως δεν πρόκειται για κρίση της κοινωνίας και της ανθρωπότητας, αλλά για κρίση παρακμής του χαοτικού, ανορθολογικού απάνθρωπου και καταστροφικού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, η οποία εξαιτίας της καθολικότητάς της απειλεί να συμπαρασύρει ολόκληρη την ανθρωπότητα στην καπιταλιστική βαρβαρότητα, αν η ανθρωπότητα δεν αντιδράσει αποφασιστικά και άμεσα με στόχο την οριστική και ριζική αντικατάσταση του καπιταλισμού με ένα Νέο Σχέδιο Κοινωνικής Συμβίωσης και Προοδευτικής Πορείας του Ανθρώπινου Είδους.

Όσοι γνωρίζουν την ιστορία της ανθρωπότητας, γνωρίζουν πολύ καλά πως ο άνθρωπος ως άτομο και ως ομάδα, ως σύνολο και ως κοινωνία, ως έθνος και ως ανθρωπότητα ονειρεύονταν πάντα και αγωνίζονταν για κάτι που δεν υπήρχε, για ένα καλύτερο, από αυτόν που υπήρχε, κόσμο. Έτσι γράφτηκε η ιστορία της ανθρωπότητας με κόσμους που υπήρχαν κι’ έφευγαν και κόσμους που δεν υπήρχαν κι’ έρχονταν για να φύγουν κι’ αυτοί κάποια στιγμή και να έρθουν άλλοι. Όσοι δεν γνωρίζουν ιστορία, κι’ είναι δυστυχώς πολλοί, και στο βαθμό που αγνοούν τους νόμους κίνησης των κοινωνιών και συνολικά της ανθρωπότητας, αδυνατούν να κατανοήσουν αυτή την αναγκαιότητα ως δυνατότητα για μια διαφορετική πραγματικότητα και συμβιβασμένοι με τη «μοίρα» τους παρακάμπτουν τον ίδιο τους τον εαυτό και κάνουν συχνά λόγο για «ου-τοπίες», με την έννοια του «άπιαστου ονείρου», του «ιδανικού», του απραγματοποίητου, ακόμα και της «χίμαιρας», ή του φαιδρού.

Πολλοί κατά καιρούς μίλησαν και έγραψαν για κάποια ιδανική Πολιτεία, για μια υποθετική χώρα στην οποία οι κάτοικοι ζούσαν, ή θα μπορούσαν να ζουν απαλλαγμένοι από οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Μεταξύ αυτών των στοχαστών συγκαταλέγονται ο Πλάτωνας, ο Οβίδιος, ο Τομάζο Καμπανέλα, ο Μπέικον, ο Σεμπαστιάν Μερσιέ, ο Σεν –Σιμόν, ο  Φουριέ, ο Όουεν, ο Προυντόν και πολλοί άλλοι. Ο Thomas More (1478-1535), ένας από τους βασικότερους εκφραστές του πρώιμου Ουμανισμού, πρωτοχρησιμοποίησε τον όρο Ουτοπία[2] και συνόψισε το όραμα της ανθρωπότητας του 15ου αιώνα, για ένα «άριστο πολίτευμα» και για ένα καλύτερο κόσμο, στο έργο του De Insula Utopia (1516), «Η Νήσος Ουτοπία», στην οποία περιγράφεται ένας κόσμος χωρίς Φόβο, χωρίς Πείνα, χωρίς Εκμετάλλευση, χωρίς πολέμους, ένας κόσμος καθολικής ευημερίας, ελευθερίας και αρμονικής συνεργασίας.

Ποιος μπορεί, αλήθεια, σήμερα να ισχυριστεί πως αυτό το όραμα για ένα ανθρώπινο κόσμο είναι ουτοπία και δεν υπάρχει πουθενά, όταν υπάρχει αιώνες τώρα στη συνείδηση της εργαζόμενης ανθρωπότητας σαν ένα όραμα που από εποχή σε εποχή γίνεται όλο και πιο συγκεκριμένο, όλο και πιο πραγματοποιήσιμο; Και ποιος μπορεί επίσης να ισχυριστεί πως η δυνατότητα του ανθρώπου να πραγματοποιήσει το όνειρό του να πετά σαν τα πουλιά, θα είχε γίνει πραγματικότητα αν δεν είχε προηγηθεί ο Λεονάρτνο Ντα Βίντσι και ακόμα πιο πριν ο ανήσυχος Δαίδαλος που συμβολικά «πέταξε» με τίμημα το γιό του Ίκαρο προς την Ελευθερία νικώντας κατά κράτος την εξουσία του Μίνωα;

Παρατηρώντας μάλιστα ιστορικά την εξέλιξη της κοινωνικής «Ουτοπίας» διαπιστώνουμε πως αυτή παίρνει σταδιακά χαρακτηριστικά μιάς αντικαπιταλιστικής, αυτοδιευθυνόμενης σοσιαλιστικής κοινωνίας στη βάση της κοινοκτημοσύνης και της Άμεσης Δημοκρατίας. Οι Μαρξ και Έγκελς πρόσφεραν στην ανθρωπότητα μια ολοκληρωμένη ανάλυση για τον απάνθρωπο και καταστροφικό καπιταλισμό και κάλεσαν την ανθρωπότητα να δώσει σοσιαλιστικό-ουμανιστικό  περιεχόμενο στο όραμά της. Οι επίγονοί τους πρότειναν και επέβαλαν τον «υπαρκτό σοσιαλισμό», τον οποίο η ιστορία ανακάλεσε ως κρατικό καπιταλισμό, αφήνοντας την εργαζόμενη ανθρωπότητα, τις δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού να αποφασίσουν για τη συγκεκριμενοποίηση και την εφαρμογή της δικής τους Ουτοπίας, ακολουθώντας το φωτεινό μονοπάτι του απελευθερωτικού Ουμανισμού, απαλλαγμένο από την αστική υποκρισία όλων των θρησκευτικών και εξουσιαστικών ιερατείων.

Η ιστορία, όπως αυτή διαμορφώνεται από την εξέλιξη των επιστημών, των θεσμών και των δομών των κοινωνιών, μας διδάσκει πως κάτι που κάποια ιστορική στιγμή δεν ήταν εφικτό, έγινε, εξαιτίας των όσων στο μεταξύ μεσολάβησαν, κάποια άλλη μετέπειτα στιγμή πραγματικότητα. Σήμερα γνωρίζουμε πως η ίδια η ιστορία δεν είναι παρά μια αλυσίδα από κρίκους φαντασιακής-μέλλουσας, πραγματοποιημένης-βιούμενης και ιστορικοποιημένης-παρελθούσας πραγματικότητας. Η συνολική ανθρώπινη δραστηριότητα, ως οικουμενικό κοινωνικό γίγνεσθαι, ως δρώσα δηλαδή ανθρωπότητα λειτουργεί ως οικουμενικό εργαστήρι που μετασχηματίζει την Ουτοπία σε πραγματικότητα και την πραγματικότητα σε ιστορία. Όταν στο 12ο αιώνα της σύγχρονης χρονολόγησης οι Ουμανιστές του ελλαδικού χώρου και του υστεροβυζαντινού χρόνου, όπως ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός και ο Βησσαρίωνας οραματίζονταν την κατάργηση της Φεουδαρχίας-Δουλοπαροικίας, και την αντικατάστασή της από ένα σύστημα βιομηχανίας και εμπορίου, κανένας δεν πίστευε πως αυτό θα μπορούσε να συμβεί. Η ουτοπία αυτή όμως έγινε, αν και με μεγάλη καθυστέρηση εξαιτίας της δυτικής επέκτασης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, πραγματικότητα το 17ο και το 18ο αιώνα.

Όπως όμως γίνεται στη Φύση έτσι συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στην κοινωνία, αφού κάθε τι που γεννιέται, εξελίσσεται, αναπτύσσεται, ακμάζει, παρακμάζει και στο τέλος πεθαίνει, για να δώσει τη θέση του στο καινούργιο που θα οδηγήσει την κοινωνία και τελικά την ανθρωπότητα στο επόμενο στάδιο της εξέλιξής της. Με αυτή την έννοια ο καπιταλισμός γεννήθηκε, άκμασε, ολοκλήρωσε τον ιστορικό του ρόλο, παράκμασε και αφού δημιούργησε τους όρους για να περάσει η ανθρωπότητα στο επόμενο στάδιο της εξέλιξής της οφείλει να αποσυρθεί ως ιστορία. Παρατηρείται όμως πως ο καπιταλισμός ως ιμπεριαλιστική νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και ειδικότερα ως αμερικανισμός αρνείται και αμύνεται με αποτέλεσμα να εξελίσσεται σε απειλή για την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της. Αυτή η πάλη μεταξύ του παλιού που θέλει τη διαιώνιση της οικονομίας του Φόβου και της κοινωνίας της παρακμής και εκφράζει μια απειροελάχιστη μειοψηφία πλουτοκρατών και του καινούργιου που οραματίζεται ένα καλύτερο και ανθρωπινότερο κόσμο και εκφράζει την αποφασιστική πλειοψηφία της εργαζόμενης ανθρωπότητας θα συνεχιστεί μέχρι τη στιγμή που οι δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, θα αποφασίσουν να αυτοπροσδιοριστούν, να αποσύρουν την καπιταλιστική βαρβαρότητα και να συνεχίσουν το συναρπαστικό της ταξίδι στα πλαίσια ενός Οικουμενικού Ουμανιστικού Πολιτισμού.
 

Ο Αριστοτέλης οραματίζονταν[3] αυτή τη στιγμή στην πορεία της ανθρωπότητας σαν τη στιγμή εκείνη κατά την οποία «τα εργαλεία θα λειτουργούν (αυτόματα) όπως τα αγάλματα του Δαιδάλου[4] (“τα δι’ εαυτόν πορευόμενα») και οι τρίποδες του Ηφαίστου[5], οι σαΐτες θα υφαίνουν μόνες τους και μόνες τους θα παίζουν και οι χορδές της κιθάρας, για να μην υπάρχει η ανάγκη να έχουν οι αρχιτέκτονες δούλους και οι δούλοι αφεντικά».
 

Κυρίες και Κύριοι, 

Φίλες και Φίλοι,

Η Φύση αγωνίζεται δισεκατομμύρια χρόνια για την εξέλιξη των μορφών της ζωής από την πιο απλή μέχρι εκείνη τη μορφή της ζωής που άνω-θρώσκει και η οποία για να κάνει τον αγώνα της επιβίωσης και της βελτίωσης της διαβίωσής της ειρηνικότερο και αποτελεσματικότερο συγκροτήθηκε σε οργανωμένες κοινωνίες. Από την άλλη μεριά οι ανθρώπινες κοινωνίες εδώ και κάμποσες εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια συσσωρεύουν εμπειρίες και γνώσεις που παίρνουν τη μορφή εργαλείων και πρωτόγονων μηχανών, οι οποίες τους επιτρέπουν να βγουν από τα σπήλαια για να καλλιεργήσουν τη Γη, να χτίσουν μόνιμους οικισμούς και να δημιουργήσουν πολιτισμούς που τους φέρνουν πιο κοντά και τους επιτρέπουν να ονειρεύονται ένα καλύτερο Αύριο. Έτσι οι μακρινοί άνωθρώσκοντες, αλλά και οι πιο κοντινοί σε εμάς πρόγονοί μας έφτασαν, με αγώνες και αμέτρητες θυσίες, τον ανθρώπινο πολιτισμό μέχρι τις μέρες μας.

Ένας τεράστιος πνευματικός και επιστημονικός πλούτος που συμπληρώνεται από τη σύγχρονη φανταστική τεχνολογία, όπου τα εργαλεία κινούνται καλύτερα από τα αγάλματα του Δαιδάλου και τους τρίποδες του Ηφαίστου και οι σαΐτες υφαίνουν μόνες τους, περιμένει να μετατραπεί από γνώση και τεχνολογία της αλλοτρίωσης και της υποταγής σε γνώση και τεχνολογία της απελευθέρωσης της εργαζόμενης ανθρωπότητας, περιμένει να μετατραπεί από γνώση και τεχνολογία της εχθρότητας, του πολέμου, του εξουσιαστικού Φόβου και της καταστροφής σε γνώση και τεχνολογία της πανανθρώπινης φιλίας, της Ειρήνης και της δημιουργίας, για να επανασυγκολληθούν οι κοινωνίες, να επανασυμφιλιωθούν τα έθνη στα πλαίσια ενός οικουμενικού ουμανιστικού πολιτισμού που θα στηρίζεται στην Άμεση Δημοκρατία στην οικονομία και στην κοινωνία, στην Αταξική Κοινωνία και στην «κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα». Ανθρωπότητα όμως δεν είναι μόνοι οι άλλοι, αλλά κι’ εμείς, δηλαδή εμείς. Αυτό σημαίνει πως το αν θα πάμε ένα ακόμα βήμα πίσω στην καπιταλιστική βαρβαρότητα ή ένα βήμα μπροστά σε ένα καλύτερο κόσμο αυτό θα εξαρτηθεί κι’ από εμάς.

Ο Ernest Bloch μας προτείνει να κατανοήσουμε την Ουτοπία όχι σαν κάτι που δεν υπάρχει, ούτε φυσικά και σαν χίμαιρα της καπιταλιστικής βαρβαρότητας που ξερνάει φωτιά και θάνατο, αλλά σαν «μια υπαρκτή ιστορική δυνατότητα»[6]. Άλλοι προτείνουν να κατανοήσουμε την Ουτοπία σαν την εικόνα της αυριανής κοινωνίας, σαν «έκφραση μιας σταθερής τάσης του ανθρώπου να υπερβαίνει βελτιωτικά τον εαυτό του και τα όριά του»[7]. Προτείνω να συμφωνήσουμε και να κατανοήσουμε την Ουτοπία σαν τη δική μας εικόνα ενός καλύτερου, αντάξιου του συναρπαστικού φαινόμενου της ζωής, κόσμου, την οποία εμείς ως άτομα, ως σύνολα, ως έθνη και ως ανθρωπότητα θα φιλοτεχνούμε με την καθημερινή μας αγωνία, φαντασία, σκέψη και δράση για να είναι ο αυριανός κόσμος καλύτερος για όλους δηλαδή και για εμάς. Με απλούστερα λόγια, όπως το Αύριο, Μεθαύριο θα είναι Χθές, έτσι και η Ουτοπία γίνεται σταδιακά Παρόν και Ιστορία, και επειδή όπως στρώσουμε έτσι και θα κοιμηθούμε, το σημαντικό στο κοινωνικο-ιστορικό γίγνεσθαι, συνεχίζει να παραμένει πάντα το Σήμερα, δηλαδή το σημερινό όραμά μας και ο αγώνας για την πραγματοποίησή του.

Καταλήγοντας θα πρότεινα να υπερασπισθούμε με πάθος την κοινωνική Ουτοπία μας για ένα καλύτερο κόσμο και να παλέψουμε αυτή να γίνει πραγματικότητα με το δικό μας αγώνα, γιατί ο αυριανός καλύτερος κόσμος είναι υπόθεση των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, είναι δηλαδή δική μας υπόθεση και δεν μπορεί να είναι υπόθεση του Κεφαλαίου και των πολιτικών, στρατιωτικών και θρησκευτικών υπεργολάβων του, γιατί το Κεφάλαιο και οι υπεργολάβοι του είναι οι αρχιτέκτονες, οι τέκτονες και οι μαστόροι της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.

Αυτός είναι ο προβληματισμός αυτού του βιβλίου, για το οποίο οφείλω να ομολογήσω, πως δεν είναι ένα ‘ανάγνωσμα’, για υποταγμένα, παραιτημένα, ξεπλυμένα και τεμπέλικα μυαλά. Δεν είναι επίσης ένα ψευδοεπιστημονικό ‘σύγγραμμα’, γραμμένο από και για ‘Πόντιους Πιλάτους’. Και , τέλος, δεν είναι αυτό το βιβλίο απολογία καμιάς ιδεολογίας και κανενός κομματικού σχηματισμού, αλλά η κατάθεση ενός απαλλαγμένου από μύθους και ιδεολογίες και από φοβικές συλλογικές ταυτότητες που μειώνουν την αντικειμενικότητα και μας χωρίζουν αντί να μας ενώνουν. Αν αυτός ο προβληματισμός είναι ή γίνει και δικός σας προβληματισμός, που δεν θα μείνει σ’ αυτήν εδώ την αίθουσα, τότε αυτό θα δικαιώνει την έκδοσή του, αλλά και τον, στη διάσταση του ιστορικού κύκλου, ευεργετικό ρόλο της Ουτοπίας στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και Φίλοι,

Ακούσατε απόψε σημαντικά πράγματα, από σημαντικούς ανθρώπους, όσα μπορούσαν να ειπωθούν σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Σας καλώ να κρατήστε όλα αυτά στον προθάλαμο του μυαλού σας μέχρι να διαβάστε και την τελευταία σελίδα αυτού του βιβλίου, γιατί είμαι βέβαιος πως τότε θα μπορέσετε να αξιολογήστε αυτά που ακούσατε και το σημαντικότερο θα είναι αυτά που εσείς οι ίδιοι θα έχετε καταχωρίσει στη συνείδησή σας ως σημαντικά. Κι’ αν η γεύση της Ουτοπίας σας για έναν καλύτερο κόσμο μοιάζει με εκείνη του ώριμου ρεαλισμού, τότε μην ακούτε τις σειρήνες της μοιρολατρίας και της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, αλλά συνεχίστε το ανεπανάληπτο και συναρπαστικό ταξίδι του αγώνα για την ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, για  τη Νέα Ελευθερία του Ανθρώπου, για έναν Οικουμενικό Ουμανιστικό Πολιτισμό, για  την Ιθάκη της δρώσας εργαζόμενης ανθρωπότητας.

Σας ευχαριστώ θερμά για την παρουσία σας και επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω και εκ μέρους σας αυτούς τους ξεχωριστούς ανθρώπους, το Μανώλη Γλέζο, τον Παρασκευά Αυγερινό, τον Στέργιο Μπαμπανάση, το Γιάννη Πανούση, το Δημήτρη Κωνσταντακόπουλο και τον Χρήστο Χαλαζιά, που με τη στάση και τη δράση τους τιμούν τη ζωή και τον πολιτισμό μας και είχαν την καλοσύνη να μας παρουσιάσουν αυτό το βιβλίο το οποίο όπως και κάθε σοβαρό βιβλίο γνώσης είναι έργο συλλογικό και κοινωνικό δημιούργημα. Θερμά ευχαριστώ επίσης το Φάρο του αγώνα του Κυπριακού Λαού, τον αγωνιστή Βάσο Λυσσαρίδη για το γραπτό του μήνυμα και για τα καλά του λόγια για το βιβλίο μου.

Τέλος δεν θα μπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω τις ιστορικές Εκδόσεις Παπαζήση για την καλοσύνη τους να εντάξουν στο εκδοτικό τους πρόγραμμα και να επιμεληθούν με ευαισθησία αυτό το βιβλίο.

Να είστε καλά και σας εύχομαι ότι καλύτερο.

________________________________________

[1] Αυτό το κείμενο παρουσιάστηκε σαν κλείσιμο στην παρουσίαση του βιβλίου μου, ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Οικονομία του Φόβου και της Παρακμής, που έγινε στη ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ στις 10 Δεκέμβρη 2009

[2] ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ:

• 1. Τρία κείμενα για την Ουτοπία. Thomas More, Ουτοπία. Francis Bacon, Νέα Ατλαντίς. Henry Neville, Η Νήσος των Πάιν, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007.
• 2. Robert Owen, Μια νέα θεώρηση της Κοινωνίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2007.
• 3. Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των Ουτοπιών, Νησίδες, Σκόπελος 1998.
• 4. Μαρία- Λουϊζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία, Νησίδες, Σκόπελος 1999.
• 5. Πλάτωνας, Πολιτεία τόμοι 1, 2, 3, 4, 5, Οδυσσέας Χατζόπουλος, Αθήνα 1992.
• 6. . Iring Fetscher (Herausgeber), Karl Marx, Friedrich Engels: Prognose und Utopie, Studienausgabe Band V, Aufbau Taschenbuch Verlag, Berlin 2004.
• 7. Ernst Bloch, Geist der Utopie, zweite Fassung 1923, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a. Main 1964, 1985.
• 8. Ernst Bloch, Das Prinzip Hoffnung, erster Band, zweiter Band, dritter Band, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a. Main 1959.
• 9. Ernst Bloch, Tübinger Einleitung in die Philosophie, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a. Main 1966.
• 10. Ernst Bloch, Revolution der Utopie. Texte von und über Ernst Bloch, Campus Verlag, Frankfurt a. Main, New York 1979.
• 11. Μάρτιν Τζαίη, Ο Ερνστ Μπλοχ και η επέκταση του μαρξιστικού ολισμού στη φύση, Εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 1996.
• 12. Herbert Marcuse, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον, Αθήνα 1985.
• 13. Στέφανος Ροζάνης,Για το πνεύμα της ουτοπίας, Μεταίχμιο 2004.
• 14. Μάρτιν Μπούμπερ, Μονοπάτια στην Ουτοπία, Νησίδες, Σκόπελος 2000.
• 15. Νίκος Παναγιωτόπουλος (Επιμέλεια),Για μια ρεαλιστική ουτοπία. Πρακτικά της Διάσκεψης προς ένα ευρωπαϊκό Κοινωνικό Κίνημα, Αθήνα 3-5 Μαΐου 2001, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2003.
• 16. Rudolf Maresch, Florian Rötzer, Renaissance der Utopie, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.Main 2004.

[3] Βλέπε, Αριστοτέλης, Πολιτικά/Περί οικιακής οικονομίας.
[4]Λέγεται περὶ Δαιδάλου, ὡς ἀγάλματα κατεσκεύαζε δι’ ἑαυτῶν πορευόμενα· (2) ὅπερ ἔμοιγε ἀδύνατον εἶναι δοκεῖ, ἀνδριάντα δι’ ἑαυτοῦ βαδίζειν.
[5] Ο Ήφαιστος κατασκεύασε όλα τα επιβλητικά παλάτια του Ολύμπου και χάρισε στους θεούς δώρα ανεκτίμητης αξίας. Στον Δία δώρισε την αιγίδα και το σκήπτρο, στη Δήμητρα το δρεπάνι και στον Απόλλωνα και την ’Άρτεμη τα βέλη τους. Στον Ήλιο χάρισε το λαμπρό άρμα του με το οποίο διέσχιζε αδιάκοπα τον ουρανό και στον Διόνυσο ένα ολόχρυσο κύπελλο. Στη φιλάρεσκη Αφροδίτη, τη γυναίκα του, χάρισε εξαιρετικά περιδέραια και άλλα κοσμήματα από πολύτιμα πετράδια, όπως επίσης και ένα μαλαματένιο καθρεφτάκι που δεν το αποχωριζόταν ποτέ. Δική του έμπνευση ήταν και οι μαγικοί τρίποδες που χάρισε στους θεούς. Όταν συγκεντρώνονταν για να πάρουν μια σοβαρή απόφαση, οι τρίποδες αυτομάτως έπαιρναν θέση πίσω από κάθε θεό. Μόλις τελείωνε η συνεδρίαση, αμέσως ο κάθε τρίποδας πήγαινε στο παλάτι του κατόχου του. http://www.mythologia.8m.com/ifaistos.html
[6] Ernst Bloch, Revolution der Utopie. Texte von und über Ernst Bloch, Campus Verlag, Frankfurt a. Main, New York 1979.
[7] «Αν ως «Ουτοπία» θεωρήσουμε κάθε απόπειρα για να υπερβούμε τα δεδομένα, κάθε προσπάθεια για να αμφισβητήσουμε την υπάρχουσα πραγματικότητα με τις ατέλειές της και να σκεφτούμε κάτι που τοποθετείται πέρα από αυτήν και την υπερβαίνει, τότε πρέπει να αξιολογήσουμε θετικά την ουτοπία ως έκφραση μιας σταθερής τάσης του ανθρώπου να υπερβαίνει βελτιωτικά τον εαυτό του και τα όριά του. Με αυτή την έννοια, η ουτοπική σκέψη μετατοπίζει διαρκώς τα ίδια τα όρια αυτού που γίνεται δεκτό ως δυνατό ή ακόμη και ως νοητό», Σκεύος Παπαϊωάννου, Σεμινάριο: Ειδικά θέματα Κοινωνιολογικής Θεωρίας: για την Ουτοπία, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Οκτώβρης 2009.